کمبود آهن و کم خوني ناشي از آن در سنين مدرسه

کم خوني فقر آهن
کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن در سنین بلوغ کاهش سرعت رشد ضریب هوشی، ‌قدرت یادگیری و کاهش ظرفیت کاری را به دنبال دارد.
وزارت بهداشت در گزارشی تغییرات رفتاری مثل خستگی و بی تفاوتی، افزایش ابتلا به بیماریها، افزایش غیبت از مدرسه، افزایش شیوع و شدت کم خونی فقر آهن در دوران بارداری و به دنبال آن افزایش مرگ و میر مادران و افزایش و تولد نوزادان کم وزن و نارس را از دیگر عوارض فقر آهن اعلام کرد. بنا به این گزارش، مصرف قرص آهن و غنی‌سازی مواد غذایی در پیشگیری از کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن مؤثرست.

کمبود آهن و کم خوني فقر آهن چيست؟
اگر براي ساختن گلبول هاي قرمز خون، آهن به مقدار کافي در دسترس نباشد، ابتدا فرد از ذخاير آهن بدن خود استفاده مي کند، سپس در صورت ادامه کمبود ذخاير آهن بدن کاهش مي يابد. اگر کمبود آهن ادامه پيدا کند ذخاير آهن بدن تخليه مي شود و کم خوني فقر آهن بروز مي کند. آهن اساسي ترين ماده اوليه براي ساختن گلبولهاي قرمز خون است. البته علاوه بر آهن مواد مغذي ديگر هم مثل اسيد فوليک، ويتامين B6، ويتامين B12، ويتامين C، و پروتئين براي خونسازي لازم است که بايد از طريق رژيم غذايي روزانه تامين شود.

عوارض ناشي از کم خوني فقر آهن در کودکان سنين مدرسه و نوجوانان:
آهن کافي براي حفظ سلامت، رشد مطلوب و فراهم ساختن زمينه مناسب براي يادگيري در دوران تحصيل ضروري است. اگرچه کمبود آهن مي تواند در تمام مراحل زندگي سبب کاهش قدرت ادراک و يادگيري گردد ولي اثرات نامطلوب کم خوني در دوران شيرخوارگي و در اوايل کودکي غير قابل جبران است. کم خوني فقر آهن در کودکان زير ۲ سال و کودکان سنين مدرسه با تاخير رشد خفيف همراه است و درمان کم خوني موجب افزايش سرعت رشد در کودکان کم خون ممکن است به علت نقش کلي آهن در واکنش هاي حياتي بدن، رابطه آن با سيستم ايمني و يا تاخير آن بر اشتها باشد.
کم خوني فقر آهن در سنين مدرسه موجب کاهش قدرت يادگيري مي شود. ضريب هوشي اين کودکان ۵ تا ۱۰ امتياز کمتر از حد طبيعي بر آورد شده است. همچنين در اين کودکان ميزان ابتلا به بيماريهاي عفوني بيشتر است زيرا سيستم ايمني آنان قادر به مبارزه با عوامل بيماري زا نيست. کودکان و دانش آموزاني که دچار کم خوني فقر آهن هستند هميشه احساس خستگي و ضعف مي کنند. اين افراد اغلب از ورزش و فعاليتهاي بدني دوري مي کنند و يا در هنگام ورزش خيلي زود خسته مي شوند. در اين افراد تغييرات رفتاري به صورت بي حوصلگي و بي تفاوتي مشاهده مي شود. کم خوني فقر آهن به علت تاثير بر قدرت يادگيري و کاهش آن، افت تحصيلي دانش آموزان را باعث مي شود.

عواملى كه موجب افزايش جذب آهن در بدن مى شوند، عبارتند از:
– ويتامين ث يا اسيد اسكوربيك كه در مركبات ترش، سبزى هاى برگى نظير شاهى و جعفرى و در گوجه فرنگى و فلفل سبز به ميزان فراوان يافت مى شود.
– گوشت قرمز و گوشت حيوانات دريايى
– حبوبات، غلات، خشكبار، سبزيجات، ماست و تخم مرغ
بسيارى از تركيبات نيز به عنوان عامل بازدارنده جذب آهن شناخته شده اند كه در اين ميان مى توان به پروتئين سويا، نان سبوس دار و چاى و قهوه اشاره كرد كه خوشبختانه اين اثر بازدارنده به وسيله مصرف ميوه هاى حاوى ويتامين ث خنثى مى شود.
به منظور افزايش جذب آهن مى توان توصيه هاى تغذيه اى و موثرى را در پيش گرفت كه تا حدود زيادى كيفيت رژيم غذايى را بهبود مى بخشند:
– از نوشيدن چاى و قهوه حداقل ۱ تا ۲ ساعت پس از غذا خوددارى كنيد.
– همراه غذا به ويژه غذاهاى حاوى آهن با جذب پايين از غذاهاى حاوى ويتامين ث نظير آب ليمو، ميوه و سالاد و سبزى تازه استفاده كنيد.
– از خريد نان هاى پرسبوس پرهيز كنيد. نان هاى سبوس دار اگر چه به علت دارا بودن فيبر در پيشگيرى از سرطان روده بزرگ، كاهش جذب قند و چربى و جلوگيرى از يبوست نقش دارند، ولى مانع جذب آهن مى شوند و نبايد در مصرف آنها زياده روى شود.

بطور کلي کودکان سنين مدرسه و نوجوانان بايد براي پيشگيري از کم خوني فقر آهن به توصيه هاي ذيل عمل کنند:

– در برنامه غذائي روزانه از مواد غذائي حاوي آهن مثل انواع گوشت ها ( گوشت قرمز ، مرغ، ماهي) جگر، حبوبات ( مثل عدس، لوبيا) و سبزي هاي سبز تيره ( اسفناج، جعفري،….) بيشتر استفاده کنند.
– همراه با غذا، سبزي هاي تازه و سالاد ( گوجه فرنگي، فلفل دلمه اي، کلم، گل کلم و ….) مصرف نمايند.
– در ميان وعده ها بجاي استفاده از تنقلات غذائي کم ارزش ( پفک نمکي، چيپس، شکلات و نوشابه و… ) از انواع خشکبار ( برگه هلو، آلو، زردآلو، توت خشک، انجير خشک، کشمش، خرما) و انواع مغزها ( گردو، بادام ، فندق، پسته) استفاده نمايند. از نشيدن چاي، قهوه و دم کرده هاي گياهي يکساعت قبل و يک تا دو ساعت پس از صرف غذا خودداري نمايند.
– اگر خيلي زود خسته مي شوند و يا قدرت تمرکز و يادگيري آنها کم شده است ممکن است دچار کمبود آهن باشند در اين مورد بايد به پزشک مراجعه نمايند تا در صورت وجود کمبود آهن که با اندازه گيري ميزان فريتين سرم ( شاخص ذخيره آهن بدن ) تعيين مي شود درمان شوند.
– براي کاهش عوارض جانبي ناشي از مصرف قرص آهن توصيه مي شود که قرص آهن را پس از غذا ميل نمايند.
– يکي از علائم بروز کم خوني در دختران نوجوان رنگ پوست سبزه مايل به زرد است.

۳- کنترل بيماريهاي عفوني و انگلي
ابتلا به بيماريهاي عفوني موجب کاهش اشتها شده و در نتيجه دريافت مواد مغذي از جمله آهن کاهش مي يابدو از سوي ديگر، بيماريهاي عفوني در جذب و استفاده بدن از مواد مغذي اختلال ايجاد مي کند و درمان به موقع و مناسب مي تواند دوره عفونت و شدت آن را کاهش دهد. رعايت اصول بهداشت فردط از جمله شستن کامل دستها با آب و صابون  قبل از تهيه و مصرف غذا و پس از اجابت مزاج به منظور جلوگيري از ابتلا به آلودگي هاي انگلي از ديگر اقداماتي است که در آموزش دانش آموزان بايد مورد تاکيد قرار گيرد.

۴- غني سازي مواد غذائي:
غني سازي مواد غذائي با آهن يکي از روش هاي عمده و موثر براي کاهش کمبود آهن و کم خوني فقر آهن در جامعه مي باشد. در اين روش آهن را به مقدار معيني به مواد غذائي اصلي که غذاي عمده مردم است و هر روز مصرف مي شود اضافه مي کنند. نان يکي از مواد غذائي است که کشورها از ساليان پيش اقدام به غني سازي آن با آهن و ساير املاح و ويتامين ها نموده اند. برخي از کشورها مواد غذائي ديگري مانند بيسکويت، کيک، کلوچه و ساير مواد غذائي که توسط کودکان و دانش آموزان مصرف مي شود را نيز با آهن و مواد مغذي ديگر غني کرده اند و در برنامه غذائي تغذيه مدارس از آن استفاده مي کنند. مطالعات انجام شده در کشورهايي که برنامه غني سازي را اجرا کرده اند حاکي از کاهش شيوع قابل ملاحظه کم خوني فقر آهن مي باشد. در کشور ما ، غني سازي آرد با آهن و اسيد فوليک در استان بوشهر از سال ۱۳۸۰ به مورد اجرا گذاشته شده است و در طي ساليان بعد ، بتدريج در ساير استانها نيز انجام خواهد شد.

درمان کم خوني فقر آهن:
مهمترين‌ قسمت‌ درمان‌ كم‌خوني‌ فقر آهن‌ تصحيح‌ يا رفع‌ علت‌ زمينه‌ساز است‌. در اين‌ صورت‌ فقر آهن‌ را مي‌توان‌ به‌ خوبي‌ با مكمل‌ آهن‌ درمان‌ كرد. از عوامل‌ خطر عفونت‌ اجتناب‌ كنيد.داروهاي مورد نياز براي درمان عبارتند از: مكمل‌ آهن‌: آهن‌ را وقتي‌ معده‌ خالي‌ است‌ ميل‌ كنيد (حداقل‌ نيم‌ ساعت‌ قبل‌ از غذا) تا جذب‌ آن‌ بهتر باشد. اگر معده‌تان‌ را به‌ هم‌ مي‌ريزيد، مي‌توانيد با مقدار غذاي‌ كمي‌ آن‌ را ميل‌ كنيد (البته‌ به‌ غير از شير). اگر داروهاي‌ ديگري‌ مصرف‌ مي‌كنيد، بعد از خودرن‌ آهن‌ حداقل‌ ۲ساعت‌ صبر كنيد و سپس‌ آن‌ داروها را مصرف‌ نماييد. به‌ خصوص‌ داروهاي‌ ضداسيد و تتراسيكلين‌ها در جذب‌ آهن‌ اختلال‌ ايجاد مي‌كنند. مكمل‌هاي‌ آهن‌ مي‌توانند اجابت‌ مزاج‌ را سياه‌ رنگ‌ كنند، يا باعث‌ اسهال‌ يا يبوست‌ شوند. مكمل‌هاي‌ آهن‌ را تا ۳-۲ ماه‌ پس‌ از طبيعي‌ شدن‌ آزمايش‌ خون‌ ادامه‌ دهيد. مصرف‌ آهن‌ به‌ مقدار زياد خطرناك‌ است‌. يك‌ شيشه‌ قرص‌ آهن‌ مي‌تواند يك‌ كودك‌ را مسموم‌ كند. مكمل‌هاي‌ آهن‌ را دور از دسترس‌ كودكان‌ قرار دهيد.